Trong vườn hoa văn học Việt Nam giai đoạn 1930-1945, Thạch Lam là một bông hoa đẹp lặng lẽ và tỏa hương thâm trầm sâu sắc. Với một trái tim luôn hướng đến những số phận thấp bé, ông đã viết nên những trang văn giàu cảm xúc và đầy tính nhân văn. Các sáng tác của ông thường nghiêng về cuộc sống vất vả ở thôn quê và người dân nghèo. Đọc truyện ngắn Thạch Lam, dễ thấy cốt truyện của ông không có gì đặc biệt, thậm chí đôi khi đơn giản đến như không có, nhân vật của ông cũng không thuộc vào những lớp người có sức ảnh hưởng trong xã hội. Vậy mà tác phẩm vẫn có được một sức truyền cảm lớn để có neo đậu lâu bền trong lòng người đọc, tạo nên sức cuốn hút nhẹ nhàng mà da diết cho người đọc, sống lại cùng với nó. Một trong những yếu tố quan trọng tạo nên sức truyền cảm, sức hấp dẫn, cuốn hút ấy chính là chất thơ lắng đọng lan tỏa từ những trang văn. Truyện ngắn " Hai đứa trẻ " ( in trong tập Nắng trong vườn, xuất bản năm 1938) là một truyện ngắn giàu chất thơ như thế.
Một truyện ngắn được coi là giàu chất thơ khi mối bận tâm của người viết không đặt vào việc kể lại một biến cố, sự việc, hành động mà là việc làm bật lên một trạng thái của đời sống hoặc của tâm hồn con người. Chất thơ là tính chất trữ tình được tạo nên từ sự hòa quyện giữa vẻ đẹp của cảm xúc, tâm trạng, tình cảm với vẻ đẹp của cách biểu hiện nó để có thể khơi gợi những rung động thẩm mỹ và tình cảm nhân văn. Chất thơ trong truyện ngắn được tạo nên khi nhà văn chú ý khai thác và biểu hiện một cách tinh tế cái mạch cảm xúc, tâm trạng, tình cảm của nhân vật hoặc của chính mình trước thế giới bằng những chi tiết, hình ảnh đầy gợi cảm và một lối văn trong sáng truyền cảm, phù hợp với nhịp điệu riêng của cảm xúc, tâm hồn.
Chất thơ trong truyện ngắn " Hai đứa trẻ " trước hết được thể hiện qua vẻ đẹp trong cảm xúc, tâm trạng của nhân vật Liên và ở cái tôi Thạch Lam ẩn kín sau nhân vật.
Ở nhân vật Liên có vẻ đẹp của một tâm hồn trẻ thơ trong sáng và thuần khiết, tự nhiên như chưa từng chịu một tác động tiêu cực nào của cuộc sống. Chỉ một mùi nồng nàn, âm ẩm bốc lên đã khiến Liên ngỡ đó là mùi riêng của đất quê, không khí vắng lặng, đìu hiu của phố huyện đã lay động tâm hồn để cô cảm nhận được cái buồn của buổi chiều quê và khiến đôi mắt cô cũng như ngập đầy bóng tối. Khi đêm xuống, Liên thích thú ngắm bầu trời đêm với ngàn sao lấp lánh để mơ mộng về con vịt theo sau ông Thần Nông ,về dòng sông Ngân Hà trong các câu chuyện cổ tích. Tâm hồn Liên trong sáng và nhạy cảm đến độ có thể bắt nhạy với những dấu hiệu mơ hồ nhất của thế giới xung quanh mình: những con đom đóm lập lòe, những khe sáng hột sáng lọt qua khe cửa, từng loạt hoa bàng rụng khẽ xuống vai áo… Cuộc sống thường nhật với gánh nặng mưu sinh không thể xóa bỏ trong Liên niềm nhớ tiếc quá khứ. Thậm chí chính cuộc sống tẻ nhạt hằng ngày lại khiến nỗi nhớ ấy thêm da diết, khắc khoải. Dù kỉ niệm còn lại không nhiều nhưng quá khứ luôn trở về trong Liên bằng ánh hào quang rạng rỡ nhất " Hà Nội xa xăm, Hà Nội huyên náo ". Chính nỗi nhớ quá khứ luôn thường trực trong Liên đã khiến cô khi đối diện với hình ảnh thực của chuyến tàu đêm lại đắm mình trong mơ tưởng xa xôi để " sống giữa bao nhiêu sự xa xôi mà không biết " mà chuyến tàu ấy gợi lên trong tâm hồn cô. Bản thân Liên đang sống trong một cuộc sống nghèo khó, Liên cũng thấm thía sâu sắc cảnh nghèo và buồn mà cô đang phải trải qua. Song không vì thế mà cô đóng kín cánh cửa tâm hồn đối với cuộc sống và con người quanh mình. Nhìn những đứa trẻ nghèo đang nhặt nhạnh, tìm kiếm trên bãi chợ, Liên thấy động lòng thương tuy chính cô cũng không có gì để cho chúng. Sẵn có một tấm lòng thơm thảo, Liên đã rót đầy hơn vào cút rượu của bà cụ Thi điên dù trong cô không phải không có cảm giác sờ sợ rất tự nhiên ở một đứa trẻ khi phải đối diện với một người không bình thường. Chính những tình cảm ngỡ như rất giản dị ấy lại làm cho người ta cảm động, như được " thanh lọc tâm hồn " để trở về với những gì tự nhiên nhất.
Chất thơ còn được thể hiện ở cái tôi Thạch Lam ẩn kín sau nhân vật. Dường như Thạch Lam đã viết " Hai đứa trẻ " bằng chính những trải nghiệm tuổi thơ ở phố huyện Cẩm Giàng. Đọc truyện ta không thể không nhận thấy cái tình cảm âu yếm mà Thạch Lam đã dành cho nhân vật. Cái tình âu yếm ấy một mặt xuất phát từ cái nhìn nhân hậu, yêu thương mà người lớn dành cho lứa tuổi này, một mặt là do nhà văn đã hóa thân vào nhân vật, là sự ám ảnh của tuổi thơ gắn liền với phố huyện. Sự cộng hưởng của những cảm xúc này đã tạo nên những trang viết của Thạch Lam có sự hòa quyện giữa chất thực và chất thơ để tạo nên một sức hút da diết, bền lâu của tác phẩm.
Chất thơ trong truyện ngắn Hai đứa trẻ
Ngoài vẻ đẹp tâm hồn thì chất thơ của " Hai đứa trẻ " còn được thể hiện qua vẻ đẹp của hình thức nghệ thuật. Trong truyện, Thạch Lam đã xây dựng được một thế giới hình ảnh vừa chân thực, sinh động, lại vừa vô cùng gợi cảm bởi chính vẻ đẹp của nó. Không gian được lựa chọn trong tác phẩm là một phố huyện nghèo, nơi tiếp giáp giữa thành thị và nông thôn, song dưới ngòi bút của Thạch Lam dường như tính chất làng nhiều hơn tính chất phố. Trong không gian êm ả, tĩnh lặng của phố huyện, mỗi hình ảnh được ngòi bút Thạch Lam gợi ra đều chứa chan chất thơ: " Phương Tây đỏ rực như lửa cháy, đám mây ánh hồng như hòn than sắp tàn, tiếng trống thu không vang xa để gọi buổi chiều, đêm mùa hạ êm như nhung và thoảng qua gió mát, vòm trời hàng ngàn ngôi sao ganh nhau lấp lánh, những con đom đóm bay là là trên mặt đất hay len vào những cành cây, bóng bác phở Siêu mênh mông ngả xuống đất một vùng và kéo dài đến tận hàng rào hai bên ngõ…". Tất thảy đều là những hình ảnh, màu sắc, âm thanh vô cùng quen thuộc, bình dị mà ngỡ như rất mới mẻ, gợi cảm trong những câu văn Thạch Lam bởi nó không chỉ hiện diện như một khái niệm mà như một trạng thái của sự sống đang xao động để chuyển dần một cách tinh tế cái xao động ấy vào tâm hồn con người. Dưới ngòi bút Thạch Lam, thậm chí đến cả rác rưởi của một phiên chợ quê cũng gợi nhớ bao điều thân thuộc: "Chợ họp giữa phố đã vãn từ lâu. Người về hết và tiếng ồn ào cũng mất. Trên đất chỉ còn rác rưởi, vỏ bưởi, vỏ thị, lá nhãn và lá mía. Một mùi âm ẩm bốc lên, hơi nóng của ban ngày lẫn mùi cát bụi quen thuộc quá, khiến chị em Liên tưởng là mùi riêng của đất, của quê hương này ". Sức gọi cảm của thứ mùi vị này ở chỗ nó đánh thức cảm xúc, cảm giác ấu thơ của rất nhiều người Việt.
Truyện có những chi tiết được lựa chọn đích đáng để thể hiện tinh và sâu thế giới của những cảm xúc, cảm giác và tình cảm mơ hồ, vừa da diết trong tâm hồn nhân vật. Liên ngồi lặng lẽ bên mấy quả thuốc sơn đen lúc chiều muộn với đôi mắt ngập đầy bóng tối. Liên cùng em ngắm nhìn những vì sao để mà thấy chúng như thuộc về vũ trụ thăm thẳm bao la đầy bí mật và xa lạ, hay Liên và An cùng chờ đợi chuyến tàu trong đêm. Trong số đó có thể nói, chi tiết đợi tàu của hai đứa trẻ chính là đỉnh điểm của chất thơ trong tâm hồn người. Với hai chị em Liên, đoàn tàu vừa là một thực tế, vừa là một ảo ảnh trong cái nhìn non trẻ và đầy khát khao. Đoàn tàu đi rồi, ánh sáng vụt lóe lên cũng đã tắt, hai chị em cũng đã chìm vào giấc ngủ song dư âm của khát vọng thì vẫn còn vang vọng mãi. Ánh sáng của đoàn tàu đã làm cháy lên một thứ ánh sáng khác, ánh sáng của khát vọng da diết trong tâm hồn những đứa trẻ.
Để thể hiện thành công tất cả những điều trên, Thạch Lam đã sử dụng một bút pháp trữ tình đặc sắc trong lời kể, giọng kể. Một biện pháp hòa hợp sự trong sáng, chính xác và dịu dàng, hòa hợp sự kín đáo và giản dị như một lời thủ thỉ vừa phải, êm đềm nhỏ nhẹ nhưng có thể phân biệt được từng âm vị. Thạch Lam ít dùng những chữ to tát, những nhịp điệu gấp gáp vội vàng, lời văn của ông nhuần nhuyễn, tinh tế để phô diễn những trạng thái, những cảm xúc trong tâm hồn. Câu văn của Thạch Lam nhiều thanh bằng gợi một nhịp điệu chậm buồn có sức lan tỏa. Chẳng hạn khi miêu tả vẻ trầm buồn nhưng cũng rất đỗi nên thơ của phố huyện. Nhà văn đã viết: " Chiều chiều rồi, một chiều êm ả như ru, văng vẳng tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào " hay miêu tả cảnh đêm tối sau khi chuyến tàu đêm đi qua: " Đêm tối vẫn bao bọc xung quanh, đêm của đất quê, và ngoài kia đồng ruộng mênh mang và yên lặng ". Thạch Lam đã sáng tạo ra một thứ ngôn ngữ nghệ thuật riêng để biểu đạt cái xao động của sự sống khẽ vang lên trong không gian, thời gian tĩnh mịch để diễn tả cái thanh thoát, dịu hiền của tâm hồn Liên: êm ả, yên lặng, thong thả, gượng nhẹ, nhỏ xíu, yên tĩnh, mơ hồ, miên mịch… Những từ ngữ này liên kết với nhau như một dải lụa nhẹ bay để tạo nên một dư âm sâu lắng trong tâm hồn người đọc.
Văn phong Thạch Lam rất bình dị. Câu văn ngắn, nhịp văn chậm rãi, thong thả. Dù diễn tả cái náo nức bên trong, cái sôi động của ước mơ, Thạch Lam vẫn rất nhẹ nhàng, vẫn tự nén ngòi bút. Chuyến tàu rực sáng vụt qua, Liên xúc động mạnh khi kỉ niệm xưa dồn dập hiện về " Hà Nội xa xăm, Hà nội huyên náo ". Đây là một số trong rất ít câu văn kết hợp lối trùng điệp và những thanh trắc tạo điểm nhấn và ngay câu sau, Thạch Lam viết ngắn hơn, nhẹ hơn, như ghìm giữ lại niềm xúc động: " Con tàu như đem một chút thế giới khác đi qua ". Thạch Lam thường sử dụng kiểu cú pháp đẳng lập đều đều, nhịp độ khoan thai, điềm tĩnh mà vẫn gây chấn động nhẹ nhàng, thấm thía chính là ở độ nén của cảm xúc mà nhà văn đã tạo ra trong những câu văn.
Truyện ngắn " Hai đứa trẻ từ hình thức nghệ thuật đến nội dung được biểu hiện đều chan chứa chất thơ. Cái chất thơ được chưng cất từ đời sống bình dị, thường nhật bằng chính những rung động của tâm hồn nhà văn, chất thơ tỏa ra từ tình yêu cái đẹp, từ cái nhìn tinh tế trước thiên nhiên, đời sống và niềm tin ở thiện căn của con người. Với những gì được khai thác và biểu hiện trong tác phẩm, có thể nói " Hai đứa trẻ " tựa như một bài thơ trữ tình, dù không thật giàu có sâu sắc về ý nghĩa xã hội thì vẫn " đem đến cho người đọc một cái gì nhẹ nhõm, thơm lành và mát dịu " ( Nguyễn Tuân).
>>> XEM THÊM :
